Inhoud

Ayurveda de doshas

De Panchamahabhoota’s en de Dosha’s uit modern perspectief

Tekst Coen van der Kroon

Inleiding

De vijf elementen en de drie Doshas Vata, Pitta en Kapha vormen de bouwstenen waaruit de Ayurvedische leer is opgebouwd. Deze bouwstenen zijn zeer bruikbaar omdat ze staan voor een aantal universele basis-energiën die overal en altijd terug te vinden of te herleiden zijn. Toch is dit niet voor iedereen even duidelijk als niet de link gelegd wordt van het Ayurvedische idioom of taalgebruik naar het modern wetenschappelijke idioom. Het leggen van die link is ook niet altijd even makkelijk en draagt een paar risico’s met zich mee. Die risico’s bestaan onder andere uit het mogelijk oversimplificeren van zeer complexe energetische complexen, zoals bijvoorbeeld vaak gebeurt door de begrippen Vata, Pitta en Kapha te vertalen met Wind, Gal en Phlegma/Slijm. Deze vertalingen zijn niet fout, maar ze dekken de lading maar ten dele. Soms staat Pitta inderdaad voor de substantie gal, maar meestal gaat het meer om een dynamisch principe – het metabolisme - in het lichaam, waar gal wel een bijproduct van kan zijn als het specifiek om de lever en de spijsvertering gaat.
Om die dynamisch-energetische achtergrond van een aantal Ayurvedische begrippen wat meer te belichten, zullen we in dit artikel proberen een aantal links te leggen naar modern wetenschappelijke parallellen. De Ayurvedische terminologie heeft haar oorsprong in het Sanskriet, een taal die zeer oud, diepgaand en complex is. Het Sanskriet was een taal die zowel door de wetenschappers als de religieus geschoolden van weleer gebruikt werd. Vaak waren dat overigens ‘dezelfde mensen’, aangezien de scheiding wetenschap en religie destijds niet zo strikt was, en volgens velen – ook nu nog – ook niet zo strikt kon zijn. Het voert te ver om hier op die discussie in te gaan. Maar het is wel belangrijk om te vermelden, dat de mate van wetenschappelijkheid van destijds veel verdergaand was dan veel mensen denken, afgeschrokken als ze zijn door de religieuze beeldspraak en vermenging die er vaak door de oude teksten heen sijpelt. Het is vaak verbazingwekkend om de parallellen te onderkennen tussen het oude Ayurvedische weten van weleer en de modern wetenschappelijke bevindingen uit de hedendaagse natuurwetenschappen. Op die manier komt Ayurveda ineens veel dichter bij huis dan veel mensen hadden kunnen vermoeden wanneer zij dachten aan een ‘oude’ geneeskunde uit het ‘verre’ India.

De 5 elementen – de bouwstenen van het universum

Volgens de Ayurvedische leer zijn alle – levende en niet-levende – voorwerpen in het universum opgebouwd uit vijf elementen: ether (ruimte), lucht, vuur, water, en aarde. Deze elementen komen in een oneindige variatie en in een oneindig aantal combinaties voor. Deze elementen zijn bekend in alle culturen, overal ter wereld en kunnen als zodanig als universele principes gezien worden. Maar waar staan ze nu eigenlijk voor in modern wetenschappelijke zin? Zijn er in de hedendaagse wetenschap bruikbare parallellen voor de vijf elementen en hun onderliggende principes te vinden? Om dat te onderzoeken – en te bevestigen – volgt hieronder een nadere beschouwing van ieder van deze vijf elementen.

Ether/Ruimte – Akash

Ether is het allesdoordringende principe van de ruimte. Zonder ruimte kan er niets gebeuren, voor alles is een ruimte nodig waarin het kan zijn of gebeuren. Het is de ruimte waarin de andere vier elementen een plaats hebben. En het is ook de ruimte die ervoor zorgt dat dingen/objecten gedifferentieerd kunnen worden. Dit is hier en dit zijn de grenzen ervan, en dat is daar en dat heeft weer andere grenzen. De kracht van ruimte is enorm. Zo kan ruimte op een bepaalde manier zowel ex- als imploderen. De wetenschap, die die krachten op moleculair en submoleculair niveau zeer intensief bestudeerd heeft, heeft uiteindelijk geleid tot het zogenaamde ‘nucleaire’ tijdperk’ waarin we nu leven. Toch is dat begrip niet zo nieuw: ook vroeger was men zich al bewust van een oneindige ruimte die zowel bepaalde kwaliteiten als een zeker potentieel had. Die zijn op de volgende manier te vertalen:

AKASH / ETHER - nucleaire energie
Kwaliteiten (Gunas) Licht, inactief, helder, niet koud en niet warm, scheidend, differentiërend
Manifestatie Universele energie die zich manifesteert in ruimte wordt nucleaire energie
Functie Communicatie (de ‘ether’ ingaan)
In het lichaam verbonden met Gehoor en spraak
Bijbehorende organen Oren en mond
Activiteiten Alle lichaamsactiviteiten, aangezien beweging ruimte inneemt
Lichaamsdelen Alle lege ruimten in het lichaam, holle organen, grote openingen, etc.
Voorbeeld van voeding met een typisch karakter van dit element Popcorn (denk aan de ruimte die het – plots en met een plof –inneemt)

Lucht/Wind – Vayu

Lucht is de drager van zuurstof en zuurstof is van levensbelang voor het bestaan van alle levende wezens. Lucht in beweging is Wind. Wind is verantwoordelijk voor alle beweging in het universum. Met andere woorden: wanneer er binnen de expanderende ruimte beweging ontstaat, duiden we dat aan met Lucht/Wind ofwel Vayu. Vayu is het principe van beweging, of van geleiding door een zekere ruimte.

VAYU / LUCHT – elektrische energie

Kwaliteiten (Gunas) Licht, ruw, helder, superkleine deeltjes, atomisch, niet koud en niet warm, actief, bewegend, centrifugaal
Manifestatie Universele energie uit zich in Lucht als beweging en wordt elektrische energie
Functie Beweging, geleiding
In het lichaam verbonden met Tastzin en aanraken (zenuwuiteinden)
Bijbehorende organen Huid en handen
Activiteiten Alle lichaamsactiviteiten (de bewegingen zelf), pulserende bewegingen, gassen in het lichaam
Lichaamsdelen Delen waar lucht in- en uitgeademd wordt, waar zich gassen bevinden, waar geleiding plaatsvindt
Voorbeeld van voeding met een typisch karakter van dit element Bonen (produceren gas), zuurstof, rook, etc.

Vuur – Tejas

Zon en vuur vormen de belangrijkste energiebronnen in het universum. Beiden zorgen ze ook voor het handhaven van een temperatuur die essentieel is voor het instandhouden van leven en ze geven licht, hetgeen nodig is om te zien. Alle metabolische processen zijn van dit element afhankelijk. Vuur transformeert bepaalde substanties in warmte en licht.

TEJAS / VUUR – uitstralende energie

Kwaliteiten (Gunas) Licht, penetrerend, scherp, heet, droog, lichtgevend, actief, verspreidend, snel, opwaarts
Manifestatie Universele energie manifesteert zich in Vuur als transformatie en wordt (uit-)stralende energie
Functie Transformatie (vertering)
In het lichaam verbonden met Zien en lopen
Bijbehorende organen Ogen en voeten
Activiteiten Metabolisme en vertering
Lichaamsdelen Maagdarmkanaal, intracellulair metabolisme, etc.
Voorbeeld van voeding met een typisch karakter van dit element Scherpe/hete kruiden, knoflook, etc.

Water – Apa/Jala

Het element water is essentieel voor het in stand houden van leven. Het heeft een verkoelend effect op de omgevingstemperatuur. In water vinden chemische processen plaats. Het element zorgt ervoor dat bepaalde dingen aan elkaar verbonden worden. Het is daarmee de basis voor chemische verbindingen.

APA / WATER – chemische energie

Kwaliteiten (Gunas) Zwaar, vloeibaar, zacht, inactief, slijmachtig, koud, dicht, nat, neerwaarts bewegend
Manifestatie Universele energie manifesteert zich in Water als binding en wordt chemische energie
Functie Voeding
In het lichaam verbonden met Smaakvermogen en voortplanting
Bijbehorende organen Tong/mond en geslachtsorganen
Activiteiten Voeden, bevoorraden en verkoelen van weefsels
Lichaamsdelen Lichaamsvloeistoffen, bloed, vet, urine, zweet, speeksel, sperma, etc.
Voorbeeld van voeding met een typisch karakter van dit element Water, melk, fruit, etc.

Aarde – Prithivi

Het element Aarde staat voor de vaste substanties in de natuur en in het universum. Die vaste substanties geven een solide basis of vorm voor de andere elementen en de processen van hun interactie. Aarde vormt de basis van het leven en maakt alles stabiel. Door het element Aarde kunnen bepaalde mechanische processen op een gestructureerde wijze plaatsvinden.

PRITHIVI / AARDE – mechanische energie

Kwaliteiten (Gunas) Zwaar, hard, langzaam, inactief, stevig, dicht, groot, omvangrijk, niet koud en niet warm, neerwaarts
Manifestatie Universele energie manifesteert zich in Aarde als consolidatie en wordt mechanische energie
Functie Stabiliteit en kracht
In het lichaam verbonden met Ruiken en elimineren
Bijbehorende organen Neus en anus
Activiteiten Alle lichaamsorganen voorzien van omvang en kracht
Lichaamsdelen Nagels, ruggengraat, botten, pezen, tanden, spieren, huid, haar, feces
Voorbeeld van voeding met een typisch karakter van dit element Rijst, vlees, granen, mineraalzouten, bietjes, etc.

Het belang van de vijf elementen in de Ayurvedische geneeskunde

Alles in het universum is uit deze vijf elementen opgebouwd en functioneert ook met behulp van de principes die deze elementen vertegenwoordigen. Voor een juist functioneren van bepaalde levensvormen zijn de juiste verhoudingen van de vijf elementen noodzakelijk. Teveel vuur, en de aarde zou te warm zijn voor menselijk leven. Teveel water in een lichaam, en het lichaam zou te koud of te zwaar worden. Het gaat dus om de verhoudingen en de voortdurende interactie tussen de elementen, die blijkbaar in stand gehouden worden door een universele intelligentie, een natuurlijke orde zonder welke het leven zoals het nu is, op zou houden te bestaan.

De manier waarop deze elementen zich uiten in de natuur en in het leven, is in de vorm van moleculen. Men zou moleculen op grond van hun structuur en bijbehorende kwaliteiten kunnen indelen in Ether-, Lucht-, Vuur-, Water- en Aarde-moleculen. De reden dat er ook Ether-moleculen zijn, ligt in het feit dat alles wat zich manifesteert op aarde, nooit uit slechts één element bestaat. De andere vier elementen zijn voor de manifestatie noodzakelijk, zij het in kleine hoeveelheden. Zo heeft een Ether-molecuul altijd ook een beetje, Aarde, Water, Vuur en Lucht in zich. De moderne wetenschap heeft de combinaties van en binnen bepaalde moleculen uiteindelijk ingedeeld in 110 basis-elementen, velen welbekend van de scheikunde lessen op de middelbare school. En vanuit modern Ayurvedisch perspectief is het ook zeer interessant te kijken naar de vijf elementen, hun kwaliteiten en al deze moleculen.

De vijf elementen en de drie Doshas

Het belang van de verhoudingen en de voortdurende interactie van de vijf elementen wordt in de Ayurvedische leer nog verscherpt aangegeven door de theorie van de drie Doshas, die ieder op zich niets anders lijken te zijn dan een combinatie van twee van de elementen. Vata is voornamelijk opgebouwd uit de elementen Ether en Lucht, Pitta uit Vuur en Water, en Kapha uit Water en Aarde.

Maar er is meer dan dat. De oude geleerden moeten destijds door nauwkeurige observatie tot de slotsom zijn gekomen dat er met name op het gebied van de voortdurende interactie sprake was van een drietal zwaartepunten qua functionele integriteit. Dat wil zeggen dat men tot de conclusie kwam, dat er drie hoofdgroepen waren van samenwerking van telkens twee elementen, die het functioneren van levende organismen op deze aarde op een nog duidelijkere wijze verklaarden, dan alleen op grond van de vijf elementen. Omdat de nadruk bij de Doshas meer ligt op de functie dan op de structuur, spreekt men hier ook wel van bio-krachten gebaseerd op de kwaliteiten en het potentieel van telkens twee elementen. Tegelijkertijd speelt er toch ook nog een structurele verbinding een rol bij de drie specifieke combinaties van Vata, Pitta en Kapha, en die ligt op het gebied van “het vat en de inhoud”, een principe dat binnen de Ayurveda vaak een belangrijke plaats inneemt.